Bir toplumun gerçek vergi yükünü Maliye Bakanlığı değil, “aptallar” belirler. Evet, yanlış duymadınız: Cipolla’nın ifadesiyle aptallar, ekonominin görünmeyen ama en istikrarlı enflasyon nedenidir. Çünkü aptallığın maliyeti çok yüksektir, asla yalnız ödenmez; her zaman bölüşülür. Genellikle de istemeden.
Carlo M. Cipolla, insanlığı dört kategoriye ayırarak sessiz bir sosyal matematik icat etmişti:
Akıllılar, kendi kazançlarıyla birlikte başkalarına da fayda sağlayanlar.
Hayırseverler, kazançlarından gönüllü feragat ederek başkalarını kollayanlar.
Zararlılar, karşısındakine zarar verip kendilerine fayda sağlayanlar.
Ve tabii ki en tehlikelisi:
Aptallar — hem kendisine hem başkasına zarar verip bunu bir başarı hikâyesi gibi sunabilen mucizevi bir türdür.
Bugün gelin, aptallığın bu dört sınıf arasında nasıl dolaştığını anlamaya çalışalım. Çünkü fark etmeden, bu sahnede hepimiz rol alıyoruz.
Aptalların Fizik Yasası: Boşluk Buldukça Yayılırlar
Cipolla’ya göre aptallar, tıpkı evren gibi genişleme eğilimindedir. Bir metro durağında, bir şirket toplantısında veya aile WhatsApp grubunda… Nüfus oranları sabittir; ama etkileri ortamın oksijen miktarıyla ters orantılı şekilde yükselir.
Bir aptalın temel motivasyonu yoktur; çünkü motivasyon için amaç gerekir. Oysa aptal, amaçsızlığını kararlılık zanneden bir psikolojik esrarengizdir. Yanlış kararları öyle bir özgüvenle verir ki, bilim insanları bu kararlılığı ancak kuantum belirsizliğiyle açıklayabilir.
Zararlıların Akrabası, Akıllıların Kâbusu
Zararlılar genellikle kasıtlıdır; rakibine zarar verirken hissizdir ve kendi kazancına odaklıdır. Kazandıklarıyla iç huzur bulur.
Aptal ise zararlıdan daha tehlikelidir, çünkü bilmez. Bilgisi yoktur, ama fikri boldur. Üstelik her yere bulaşabilir: trafikte direksiyona, sosyal medyada yorum satırlarına, iş yerinde toplantı masasına…
Aptallığın bulaşma hızı COVID’den yüksektir; fakat aşısı yoktur.
Akıllıların Trajedisi
Akıllılar plan yapar; aptal ise plana “rastgelelik” katar. Akıllı biri projenin işleyişini optimize eder; aptal biri o projeye Excel’de “yanlışlıkla” bir satır silerek kaos getirir.
Aptalın kazara müdahalesi, termodinamiğin ikinci yasasına benzer: Düzen bozulmaya meyillidir.
Akıllılar aptallığın bu evrensel kuvvetine direnirken kendilerini iki seçenekte bulur:
Sürekli düzeltme yapmak (yorucu),
Akışa bırakıp kahve içmek (daha insani).
Hayırseverlerin Sonsuz Sabır Deneyi
Hayırseverler, aptalın açtığı yaraları kapatmaya çalışan toplumun antioksidanıdır. Ancak ne kadar çabalasalar da aptallığın yarattığı hasar, iyi niyetle tamir edilenden hep biraz fazladır. Bir noktada hayırseverlerin sabrı, fiziksel bir laboratuvar deneyinde ölçülebilir hale gelir: “Aptala gösterilen sabır miktarı, gösteren kişinin ruh sağlığını ters orantılı etkiler.”
Sonuç olarak; Aptallıkla Yaşamak Bir Sanattır
Cipolla’nın yasaları bize şunu fısıldar:
Aptallık ortadan kaldırılamaz; ama “yönetilebilir”. En azından fark edildiğinde.
Cipolla'nın evrensel yasasını bugün şöyle güncelleyebiliriz:
Aptallığın kaynağını değiştiremezsiniz ama etkisini azaltmak sizin elinizdedir.
Aptallık, insanlığın en eşitlikçi gücüdür.
Aptallık, diğer özelliklerden bağımsızdır. Sınıf, statü, kültür fark etmez.
Aptal kişi, başkalarına zarar verirken kendisine fayda sağlamaz
Aptalların zarar potansiyeli küçümsenir
Aptal insan, en tehlikeli insan türüdür ve en büyük hata, onu hafife almaktır.
Belki de en büyük zekâ, aptallığın her zaman ve her yerde var olduğunu kabul etmektir. Çünkü tarihin öğrettiği ders açıktır: “Organize olmuş aptallık, atom bombasından bile daha tehlikelidir.”
Asıl mesele, aptallığı toplumun dışına itmek değil; onu doğru yere oturtmaktır. Çünkü aptallar yok edilemez, ama “etkisizleştirilebilir”
– Uzun açıklamalar yerine kısa cümlelerle,
– Tartışmak yerine konuyu değiştirmekle,
– Mücadele etmek yerine mesafe koymakla.
Ve elbette en önemlisi:
Her sabah aynaya bakıp içimizde bir miktar aptallığın da bulunduğunu unutmamakla.
Cipolla’nın yasalarının son büyük gerçeği şudur:
Aptallık evrenseldir; önemli olan dozaj kontrolüdür.
